Shiv Kumar

A Transcendental Agony - Shiv Kumar

Shiv Kumar was a born poet who migrated from the poetic region of Sialkot to Batala at the most miserable moment of human history. It was the Independence of the sub-continent in 1947 - the dreadful, painful, horrible, miserable, devastating, slaughtering and marauding phenomenon, which bisected the trouble stricken North India. The pangs of separation are recurrent themes of this great lyricist of the land. He has been hailed as one of the great poets of all times.
Nevertheless, being acquainted with some of his poems, receding and bleeding parting songs and prosodic commentary on the nearly dead ROMANTIC tradition of the land of five rivers, Shiv Kumar has fostered the impression of sentimental romance of the bygone era in the contemporary idiom. Spanning from the folk-stage to the film screen, Shiv Kumar has re-established the heroic, romantic and down to earth tradition of transcendental poetry.

It is not generally known, for example, that Shiv Kumar's creativity overflowed with bawdiness, satire, ardent Panjabi odour and recalcitrant revolutionary thoughts that he imbibed in his poetry. His musical presentation has captivated the listeners over a period of revival of chivalrous, sacrificial and utter-devotional aspect of our culture.

I had an opportunity to see Shiv Kumar in the fifties when he sang his first song (the maiden song) 'Piran da Praga' at a kavi darbar in Jalandhar City's company bagh in 1955. I was perhaps the last recorder and listener of Shiv Kumar in England when he wrote down in one of my book - a poem on 'The Sun':-

'Charh Aa! Charh Aa! Charh Aa!
cVH Aw ! cVH Aw! cVH Aw [
DrqI qy DrqI-Dr Aw [
Aj swrw AMbr qyrw [
qYnUM rokx vwlw ikhVw?

I have adorned this poem since 1972 and I am proud of reproducing this great lyric 

 

 

 

PIRAN DA PRAGA was prepared as a manuscript. I asked my friend artist Duleep Singh to illustrate this transcendental poem/song. He chose the image of 'Thohar' (cactus) representing Shiv's poetic thought. Although MAIN KANDIALI THOHAR is not the index poem - this maiden collection by it enjoys the recurrent imagery of this whole work.

To my mind the 'Piran da Praga' and 'Charh Aa! Charh Aa!' were the first and last creations of this great gem of Punjabi poetry of the 20th century. I would like to elaborate this theme in the following words.
He listened with rep attention as an old sage. He learned from chat books and broadside ballads. A boyhood visit to a Mela (folk festival) in the 'Majha' broadened his experiences, revealing vistas stretching far beyond the confines of his father's middle class situation. As he approached young manhood, however, his prospects as either a 'Patwari' or a poet, seemed utterly drearier.

Shiv Kumar Batalvi - Suneha

 
ਸੁਨੇਹਾ (Suneha)
ਕੱਲ੍ਹ ਨਵੇਂ ਜਦ ਸਾਲ ਦਾ
ਸੂਰਜ ਸੁਨਹਿਰੀ ਚੜ੍ਹੇਗਾ
ਮੇਰੀਆਂ ਰਾਤਾਂ ਦਾ ਤੇਰੇ
ਨਾਂ ਸੁਨੇਹਾ ਪੜ੍ਹੇਗਾ
... ਤੇ ਵਫ਼ਾ ਹਰਫ਼ ਇਕ
ਤੇਰੀ ਤਲੀ ‘ਤੇ ਧਰੇਗਾ।
ਤੂੰ ਵਫ਼ਾ ਦਾ ਹਰਫ਼ ਆਪਣੀ
ਧੁੱਪ ਵਿਚ ਜੇ ਪੜ੍ਹ ਸਕੀ
ਤਾਂ ਤੇਰਾ ਸੂਰਜ ਮੇਰੀਆਂ
ਰਾਤਾਂ ਨੂੰ ਸਜਦਾ ਕਰੇਗਾ
ਤੇ ਰੋਜ਼ ਤੇਰੀ ਯਾਦ ਵਿਚ
ਇਕ ਗੀਤ ਸੂਲੀ ਚੜ੍ਹੇਗਾ।
ਪਰ ਵਫ਼ਾ ਦਾ ਹਰਫ਼ ਇਹ
ਔਖਾ ਹੈ ਏਡਾ ਪੜ੍ਹਨ ਨੂੰ
ਰਾਤਾਂ ਦਾ ਪੈਂਡਾ ਝਾਗ ਕੇ
ਕੋਈ ਸਿਦਕ ਵਾਲਾ ਪੜ੍ਹੇਗਾ
ਅੱਖਾਂ ‘ਚ ਸੂਰਜ ਬੀਜ ਕੇ
ਤੇ ਅਰਥ ਇਸ ਦੇ ਕਰੇਗਾ।
ਤੂੰ ਵਫ਼ਾ ਦਾ ਹਰਫ਼ ਇਹ
ਪਰ ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੀਂ
ਜੇ ਪੜ੍ਹ ਸਕੀ ਤਾਂ ਇਸ਼ਕ ਤੇਰ
ਪੈਰ ਸੁੱਚੇ ਫੜੇਗਾ
ਤੇ ਤਾਰਿਆਂ ਦਾ ਤਾਜ
ਤੇਰੇ ਸੀਸ ਉਪਰ ਧਰੇਗਾ।
ਇਹ ਵਫ਼ਾ ਦਾ ਹਰਫ਼ ਪਰ
ਜੇ ਤੂੰ ਕਿਤੇ ਨਾ ਪੜ੍ਹ ਸਕੀ
ਤਾਂ ਮੁੜ ਮੁਹੱਬਤ ‘ਤੇ ਕੋਈ
ਇਤਬਾਰ ਕੀਕਣ ਕਰੇਗਾ
ਤੇ ਧੁੱਪ ਵਿਚ ਇਹ ਹਰਫ਼ ਪੜ੍
ਹਰ ਜ਼ਮਾਨਾ ਡਰੇਗਾ।
ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਆਸ਼ਕ ਬੈਠ ਕੇ
ਤੈਨੂੰ ਖ਼ਤ ਜਵਾਬੀ ਲਿਖਣਗੇ
ਪੁੱਛਣਗੇ ਏਸ ਹਰਫ਼ ਦੀ
ਤਕਦੀਰ ਦਾ ਕੀ ਬਣੇਗਾ
ਪੁੱਛਣਗੇ ਏਸ ਹਰਫ਼ ਨੂੰ
ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਕਿਹੜਾ ਪੜ੍ਹੇਗਾ।
ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਆਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ
ਉੱਤਰ ਜੇ ਤੂੰ ਨਾ ਮੋੜਿਆ
ਤਾਂ ਦੋਸ਼ ਮੇਰੀ ਮੌਤ ਦਾ
ਤੇਰੇ ਸਿਰ ਜ਼ਮਾਨਾ ਮੜ੍ਹੇਗ
ਤੇ ਜੱਗ ਮੇਰੀ ਮੌਤ ਦਾ
ਸੋਗੀ ਸੁਨੇਹਾ ਪੜ੍ਹੇਗਾ।

Kal Nawey Jad Saal Daa
Sooraj Sunehree Chadeyga
Meriyan Raatan Daa Tere
Naam Suneha Padeyga
Tey Wafa Haraf Ik
Teri Tali Tey Tadeyga
Tu Wafa Daa Haraf Apni
Dhup Vich Jey Padd Saki
Taan Tera Sooraj Meriyan
Raatan Nu Sajda Kareyga
Tey Roz Teri Yaad Vich
Ik Geet Soolee Chadeygaa
Parr Wafa Daa Haraf Eh
Aukha Hai Aidha Paran Nu
Raat Daa Painda Jaag Key
Koi Sidak Vaala Padeyga
Aakhan Ch Sooraj Beejh Key
Tey Aarth Is dey Kareyga
Tu Wafa Daa Haraf eh
Padd Padan Dee Koshish Kari
Jey Padd Saki Taan Ishq tere
Pair Suchey Fadeya
Tey Taariyan Daa Taaj
Tere Sees Uppar Dhareygaa
Eh Wafa Da Haraf Parr
Jey Tu Kitey Naa Padd Saki
Taan Mudd Mohabat Tey Koi
Aitbaar Keekan Kadeyga
ੇTey Dhup Vich Eh Haraf Padnon
Harr Zamana Dareyga
Duniya Dey Aashiq Baith Key
Tainu Khat Jawaabi Likhangey
Puchangey Es Haraf Dee
Takdeer Daa Ki Bangeygaa
Puchangey Es Haraf Nu
Dharti Tey Kehra Padeyga
Duniya dey Aashikan Nu Bhi
Uttar Jey Tu Naa Modeyaa
Taan Dosh Meri Maut Daa
Tere Sirr Zamana Madeyga
Tey Jag Meri Maut Daa
Sogi Suneha Padeygaa

Some More About Shiv Kumar

 
1960-61-62 ਦੀ ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ ਗਵਾਹ ਹੈ | ਸ਼ਿਵ ਜ਼ਿੱਦੀ ਸੀ , ਹਠ ਪਿੱਟਦਾ ਸੀ | ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਦਾ ਗੁਲਾਮ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ | ਉਸਨੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਸ਼ਰਾਬ ਤੇ ਸਿਗਰਟਾਂ ਛੱਡ ਦੇਵੇਗਾ | ਪਰ ਉਹ ਵਾਅਦਾ ਨਾ ਨਿਭਾ ਸਕਿਆ | ਯਾਰਾਂ-ਦ...ੋਸਤਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਸ਼ਰਾਬ ਪਿਆ ਪਿਆ ਕੇ ਉਸਦਾ ਗ਼ੁਲਾਮ ਬਣਾ ਦਿਤਾ ਤੇ ਉਹੀ ਸ਼ਰਾਬ ਉਸਨੂੰ ਲੈ ਡੁੱਬੀ | ਅੰਤਲੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਜਦੋਂ ਉਹ ਇੰਗਲੈਂਡ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਉਥੇ ਮਣਾਂ ਮੂੰਹੀ ਸ਼ਰਾਬ ਪਿਆਈ ਗਈ| ਤੇ ਅਖ਼ੀਰ ਉਹੀ ਸ਼ਰਾਬ ਜ਼ਹਿਰ ਬਣਕੇ ਉਸ ਦੇ ਲਹੂ ਵਿਚ ਰਚ ਗਈ ਤੇ ਜਾਨ ਲੇਵਾ ਬਣੀਂ |ਉਸਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬੜੀ ਤਲਖ਼ ਸੀ , ਤੱਤੀ ਸੀ | ਜਿਸਨੇ ਵੀ ਫੂਕਾਂ ਮਾਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਉਸਦੇ ਬੁੱਲ ਸੜ ਗਏ | ਉਹ ਜੋ ਵੀ ਵਾਅਦਾ ਕਰਦਾ , ਉਹ ਉਸਦੇ ਸਿਗਰਟ ਦੇ ਧੂੰਏ ਵਾਂਗ ਉੱਡ ਜਾਂਦਾ | ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਰਬਾਦ ਕਰਨ ਤੇ ਤੁਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ | ਪੈਸੇ ਦੀ ਘਾਟ ਉਸਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਰਹਿੰਦੀ | ਜਿੰਨੇ ਵੀ ਪੈਸੇ ਜੇਬ ਵਿਚ ਹੁੰਦੇ, ਉੜਾ ਦਿੰਦਾ | ਉਸਨੂੰ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਕੋਈ ਚਿੰਤਾ ਨਾ ਹੁੰਦੀ | ਇਹੀ ਕਹਿੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਕਿ ਉਸਨੇ ਛੇਤੀ ਤੁਰ ਜਾਣਾ ਹੈ | ਉਸਨੂੰ ਟੀ.ਬੀ. ਹੈ | ਉਸਦੇ ਫੇਫੜੇ ਛਲਣੀ ਹਨ | ਉਹਨੇ ਸੈਨੀਟੋਰੀਅਮ ਜਾਣਾ ਹੈ | ਇਕ ਵਾਰ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਝਿੜਕਿਆ ਕਿ ਜੇ ਉਹ ਇੰਜ ਹੀ ਡਰਾਮੇਬਾਜ਼ੀ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਨੇੜੇ ਹੋਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਸ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਣਾ ਹੈ | ਤੇ ਉਹ ਦੂਰੀਆਂ ਕਿਸੇ ਕੀਮਤ ਤੇ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰ ਸਕਦਾ | ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਉਸਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਹੋਇਆ | ਉਦੋਂ ਉਹਨੇ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਬਾਰੇ ਡੁੰਘਿਆਈ ਨਾਲ ਸੋਚਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ | ਇਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਆਪਣੇ ਨਾਂ ਨਾਲੋਂ ਆਪਣਾ ਤਖ਼ੱਲਸ ' ਬਟਾਲਵੀ ' ਵੀ ਲਿਖਣੋਂ ਹਟ ਗਿਆ | 1962 ਵਿਚ ਮੁੜ ਉਸਨੇ ਸ. ਕਾਲਜ , ਨਾਭਾ ਵਿਖੇ ਦਾਖ਼ਲਾ ਲੈ ਲਿਆ |ਦਸੰਬਰ 1962 ਵਿਚ ਮੇਰੀ ਸ਼ਾਦੀ ਹੋ ਗਈ | ਉਹ ਮੇਰੇ ਪਤੀ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਸੀ | ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਲਿਖਿਆ , " ਤੇਰਾ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਪਤੀ ਸੋਹਣਾ , ਸੁਨੱਖਾ ਤੇ ਜ਼ਹੀਨ ਹੈ | ਆਸ ਹੈ ਤੂੰ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਰਹੇਂਗੀ | " ਮੇਰੇ ਪਤੀ ਰਾਮਗੜੀਆ ਕਾਲਜ , ਫਗਵਾੜਾ ਵਿਖੇ ਪਰੋਫ਼ੈਸਰ ਸਨ ਤੇ ਉਥੋਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਪਰੋਫ਼ੈਸਰ ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਛਾਬੜਾ ਨਾਲ ਰਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਸ਼ਿਵ ਅਕਸਰ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਜਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ | ਮੇਰੇ ਵਿਆਹ ਵਾਲੀ ਰਾਤ ਜਦੋਂ ਮੇਰੀ ਬਰਾਤ ਮੇਰੇ ਬਾਬੁਲ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਵਿਚ ਬੈਠੀ ਸੀ , ਸ਼ਿਵ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤ ਸ. ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਅਸਿਸਟੈਂਟ ਡਾਇਰੈਕਟਰ , ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ , ਪਟਿਆਲਾ ਦੇ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਘਰ ਆਇਆ | ਮੇਰਾ ਉਸਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਪਰ ਮੈਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਉਹ ਉਦਾਸ ਸੀ | ਤਕਰੀਬਨ ਅੱਧਾ ਘੰਟਾ ਠਹਿਰਿਆ , ਚਾਹ-ਪਾਣੀ ਪੀਤਾ | ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਗਨ ਫੜਾਇਆ ਤੇ ਤੁਰ ਗਿਆ | ਉਸ ਰਾਤ ਉਹ ਮੇਰੇ ਸ਼ਹਿਰਵਿਚ ਹੀ ਸੀ | ਉਸਦੇ ਮੇਜ਼ਬਾਨ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਸ ਦਿਨ ਉਹ ਬਹਤ ਰੋਇਆ ਤੇ ਇਕ ਨਜ਼ਮ ' ਇਕ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਨਾਂ ' ਲਿਖੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਸਨੇ ਲਿਖਿਆ -"ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਤੇਰੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਜੂਹ ਵਿਚ ਮੁਰਦਾ ਦਿਲ ਇਕਦੱਬਣ ਆਏ | " ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਮੋਗੇ ਸ਼ਹਿਰ ਨਹੀਂ ਗਿਆ |ਫੇਰ ਉਹ ਇਕ ਦਿਨ ਸਾਨੂੰ ਸੰਗਰੂਰ ਮਿਲਣ ਆਇਆ | ਮੇਰੇ ਪਤੀ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਉਸਨੂੰ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ , " ਸ਼ਿਵ , ਮੈਂ ਸ਼ਰਾਬ ਨਹੀਂ ਪੀਂਦਾ ਪਰ ਤੇਰੇ ਲਈ ਲਿਆ ਸਕਦਾ ਹਾਂ | ਕੇਹੜੀ ਚੱਲਗੀ ? " ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਇਕਦਮ ਗੱਲ ਟੋਕਦਿਆਂ ਕਿਹਾ , " ਸ਼ਿਵ ਸ਼ਰੀਫ਼ ਵੀ ਹੁੰਦੈ | ਤੂੰ ਮੈਂਨੂੰ ਫਗਵਾੜੇ ਵਾਲਾ ਸ਼ਿਵ ਨਾ ਸਮਝ | ਪਰਮ ਦੂਜੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂਵਰਗੀ ਨਹੀਂ | ਇਹ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਵੀ ਏ , ਧੀ ਵੀ ਏ , ਦੋਸਤ ਵੀ ਤੇ ਮਹਿਰਮ ਵੀ | " ਇਹ ਕਹਿਕੇ ਉਸਨੇ ਚੁੱਪ ਵੱਟ ਲਈ ਤੇ ਮੈਂ ਰਸੋਈ ਵਿਚ ਖਾਣਾ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਰੁੱਝ ਗਈ |ਉਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਉਹ ਨਾਭੇ ਪੜਦਾ ਸੀ ਤੇ ਸੰਗਰੂਰ ਤੋਂ ਹੀ ਇਕ ਪਰੋਫ਼ੈਸਰ ਤਰਲੋਚਨ ਸਿੰਘ ਮਜੀਠੀਆ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਆਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ | ਤੇ ਫੇਰ ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਮਿਲਣਆਉਂਦੇ ; ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਛੱਡ ਜਾਂਦੇ | ਉਹ ਜਿੰਨੀ ਵਾਰ ਸੰਗਰੂਰ ਆਇਆ , ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਹੀ ਠਹਿਰਦਾ | 1965 ਤਕ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ | ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਬੰਬਈ ਫਿ਼ਲਮ ਇੰਡਸਟਰੀ ਵਿਚ ਚਲਾ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸਨੇ ਇਕ-ਦੋ ਪੰਜਾਬੀ ਫਿ਼ਲਮਾਂ ਲਈ ਗੀਤ ਦਿੱਤੇ | ਉਸਨੂੰ ਰੁਝੇਵਾਂ ਮਿਲ ਗਿਆ | ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਸਨੂੰ ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ ਵਿਚ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲ ਗਈ |ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਲਈ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਤੇ ਸਾਹਿਤ ਅਕੈਡਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਮਿਲੇ |ਫੇਰ ! ਇਕ ਦਿਨ ਖ਼ਬਰ ਆਈ ਕਿ ਉਸਦਾ ਵਿਆਹ ਹੋ ਗਿਆ | ਉਹ ਉਸਦੇ ਭਟਕਦੇ ਮਨ ਲਈ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ | ਸਭ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਉਹ ਹੁਣ ਟਿਕ ਜਾਵੇਗਾ ਤੇ ' ਛੇਤੀ ਤੁਰ ਜਾਣਦੀ ' ਗੱਲ ਛੱਡ ਦੇਵੇਗਾ | ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਮਿਹਰਬਾਨ ਸੀ | ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਬੀਵੀ ਮਿਲੀ ਤੇ ਦੋ ਪਿਆਰੇ ਪਿਆਰੇ ਬੱਚੇ ਵੀ ਮਿਲ ਗਏ | ਪਰ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਰਿਝਾ ਨਾ ਸਕਿਆ | ਘਰ-ਗਰਹਿਸਥੀ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਉਸ ਦੇ ਬਿਰਹੋਂ ਦੇ ਸੇਕ ਨੂੰ ਮੱਠਿਆਂ ਨਾ ਕਰ ਸਕੇ | ਉਹ ਪੋਹਲੀ , ਭੱਖੜੇ ਤੇ ਕੰਡਿਆਲੀਆਂ ਥੋਹਰਾਂ ਦੇ ਗੀਤ ਗਾਉਂਦਾ, ਅੱਥਰੇ ਨਿਆਣੇ ਵਾਂਗ ਅੜੀਆਂ ਕਰਦਾ ਇਸ ਜਹਾਨਤੋਂ ਤੁਰ ਗਿਆ |ਕਿੰਨੇ ਹੰਝੂਆਂ ਦੇ ਦਰਿਆ ਵਗੇ | ਕਿੰਨੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਦੇਸੀਨਿਆਂ ਚੋਂ ਲਹੂ ਸਿੰਮੇ | ਕਿੰਨੇ ਮਨ ਅੰਬਰ ਪਿੱਟ ਪਿੱਟ ਨੀਲੇ ਹੋਏ | ਕਿੰਨੀਆਂ ਆਤਮਾਵਾਂ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਮਰਗਈਆਂ | ਉਸਦੇ ਮਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਥੇਰੇ ਸ਼ੋਕ ਸਮਾਗਮ ਹੋਏ ਪਰ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਸ਼ੋਕ ਸਮਾਗਮ ਵਿਚ ਸ਼ਰੀਕ ਨਹੀਂ ਹੋਈ | ਕਿਉਂਕਿ ਮੇਰਾ ਦੁੱਖ ਮੇਰਾ ਅਪਣਾ ਸੀ | ਇਸਨੂੰ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਵੰਡਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਕਦੀ | ਮਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਪੋਸਟ ਕਾਰਡ ਲਿਖਿਆ | " ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹੱਥਾਂ ਚੋਂ ਕਿਰ ਰਹੀ ਹੈ | ਚੰਦ ਦਿਨਾਂ ਦਾ ਮਹਿਮਾਨ ਹਾਂ | ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਸੁਖੀ ਵਸੋ | ਇਹ ਮੇਰੀ ਦੁਆ ਹੈ | ਤੇਰਾ ਸ਼ਿਵ | "

”ਉਘੜ-ਦੁਘੜ ਲਿਖਾਈ ਉਸਦੀ ਬੀਮਾਰੀ ਦਾ ਸਬੂਤ ਸੀ | ਮੈਂ ਵਾਪਸੀ ਡਾਕ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ਉਹ ਘਬਰਾਵੇ ...ਨਾ , ਅਸੀਂ ਜਲਦੀ ਹੀ ਉਸਦਾ ਪਤਾ ਲੈਣ ਆਵਾਂਗੇ | ਇਲਾਜ ਖੁਣੋਂ ਅਸੀਂ ਉਸਨੂੰ ਜਾਣ ਨਹੀਂ ਦੇਵਾਂਗੇ | ਪਰ ਹੋਣੀ ਨੂੰ ਇਹ ਮਨਜ਼ੂਰ ਨਹੀਂ ਸੀ | ਤੇ ਇਕ ਦਿਨ ਉਹ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਵਿਦਾ ਹੋ ਗਿਆ | ਇਕ ਦਿਨ ਇਕ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਮਨ ਵਲੂੰਧਰਿਆ ਗਿਆ | ਖ਼ਬਰ ਨਾਲ ਕੁਝ ਫ਼ੋਟੋਆਂਵੀ ਛਪੀਆਂ ਸਨ | ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਚਿੱਟੀ ਚਾਦਰ ਦੇ ਕੇ ਸਟੇਜ ਤੇ ਖੜਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸਟੇਜ ਤੇ ਪੈਸੇ ਸੁੱਟਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਸਨ | ਮੇਰਾ ਮਨ ਬਹੁਤ ਦੁਖੀ ਹੋਇਆ , ਮੈਂ ਬੜਾ ਰੋਈ | ਆਪਣੇ ਮਨ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਲਾਹਣਤਾਂ ਪਾਈਆਂ ਕਿ ਜੇ ਬਟਾਲੇ ਦੇ ਲੋਕ ਏਨੇ ਹੀ ਪੈਸੇ ਸਿੱਟਣ ਵਾਲੇ ਅਮੀਰ ਲੋਕ ਸਨ ਤਾਂ ਉਹ ਉਸਦਾ ਇਲਾਜ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕਰਾ ਸਕੇ ?ਦੋ-ਤਿੰਨ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ , ਪਟਿਆਲੇ ਵਿਖੇ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲ ਗਈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਹੌਸਲੇ ਵਾਲਾ ਸ਼ੋਕ ਪੱਤਰ ਲਿਖਿਆ | ਜਵਾਬ ਵਿਚ ਉਸਨੇ ਮੈਂਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਜਤਾਈ | ਅਸੀਂ ਪਟਿਆਲੇ ਉਸਨੂੰ ਮਿਲਣ ਗਏ | ਮੈਂ ਪਹਿਲੀ ਵੇਰਾਂ ਉਸਨੂੰ ਮਿਲ ਰਹੀ ਸਾਂ | ਉਸਦੇ ਮੂੰਹ ਵੱਲ ਵੇਖਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਂਦਾ | ਉਸਨੂੰ ਦਿਲਾਸਾ ਦਿੰਦਿਆਂ ਮੈਂ ਉਪਰੋਕਤ ਘਟਨਾ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਸ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਤਾਂ ਕੋਈ ਹੋਸ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਕੌਣ ਕੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ | ਕਰਨ-ਕਰਾਉਣ ਵਾਲੇ ਹੀ ਖਾ-ਪੀ ਗਏ | ਦੁਪਹਿਰ ਹੋ ਗਈ | ਉਹ ਖਾਣਾ ਤਿਆਰ ਕਰੀ ਬੈਠੀ ਸੀ| ਮੈਂ ਵੇਖ ਕੇ ਕਿਹਾ , ” ਤੂੰ ਏਨਾਂ ਕੁਝ ਕਿਉਂ ਬਣਾਇਆ? ਮੈਂ ਸ਼ਿਵ ਦਾ ਅਫ਼ਸੋਸ ਕਰਨ ਆਈ ਹਾਂ ਕਿ ਦਾਅਵਤ ਖਾਣ| ” ਉਸ ਕਿਹਾ , ” ਜੇ ਅੱਜ ਸ਼ਿਵ ਜਿਉਂਦਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਚਲਾ ਕੇ ਮਾਰਨਾ ਸੀ ਕਿ ਪਰਮ ਆਈ ਏ ਤੇ ਤੂੰ ਇਹ ਬਣਾਇਐ | ” ਕਹਿਕੇ ਉਸਨੇ ਅੱਖਾਂ ਭਰ ਲਈਆਂਤੇ ਮੈਂ ਡੱਸ ਡੱਸ ਕਰਕੇ ਰੋ ਪਈ | ਉਸ ਰਾਤ ਉਸਨੇ ਸਾਨੂੰ ਆਉਣ ਨਾ ਦਿਤਾ | ਕਿੰਨੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਅਸੀਂ ਕੀਤੀਆਂ | ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਬੀਮਾਰੀ ਦੀਆਂ | ਅੰਤਲੇ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ |ਮੈਂ ਤਾਂ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਵਿਆਹੁਤਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਹੋਵੇਗਾ | ਪਰ ਨਹੀਂ | ਉਸਨੂੰ ਕੁਝ ਵੀ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਗਦਾ | ਉਸਦੀ ਤਰੇਹ ਸੀ ਕਿ ਬੁਝਣ ਦਾ ਨਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੈਂਦੀ | ਉਸਦੀ ਭਟਕਣਾਸੀ ਕਿ ਜਿਸਦਾ ਕੋਈ ਅੰਤ ਨਹੀਂ ਸੀ | ਉਸਨੂੰ ਭਰ ਜੋਬਨ ਰੁੱਤੇ ਜਾਣ ਦਾ ਚਾਅ ਸੀ; ਉਹ ਤੁਰ ਗਿਆ | ਉਸਦੇ ਕਹਿਣ ਅਨੁਸਾਰ ” ਜੋਬਨ ਰੁੱਤੇ ਜੋ ਵੀ ਮਰਦਾ , ਫੁੱਲ ਬਣੇ ਜਾਂ ਤਾਰਾ | ” ਇਹ ਤਾਂ ਉਹੀ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਫੁੱਲ ਬਣਿਆ ਹੈ ਕਿ ਤਾਰਾ | ਪਰ ਉਸਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਦੇ ਫੁੱਲਾਂ ਵਿਚ ਅੱਜ ਵੀ ਮਹਿਕ , ਮਹਿਕ ਰਹੀ ਹੈ ਜੋ ਰਹਿੰਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਤੱਕ ਕਾਇਮ ਰਹੇਗੀ , ਇਹ ਮੇਰਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ –ਆਮੀਨ

Written By Paramjit Kaur Nijjar

JIND MERI - Shiv Kumar Batalvi

ਜਿੰਦ ਮੇਰੀ...(JIND MERI)......
ਬਿਰਹਣ ਜਿੰਦ ਮੇਰੀ ਨੀ ਸਈੳ,
ਕੋਹ ਇਕ ਹੋਰ ਮੁਕਾਇਆ ਨੀ
ਪੱਕਾ ਮੀਲ ਮੌਤ ਦਾ ਨਜ਼ਰੀ,
ਅਜੇ ਵੀ ਨਾ ਪਰ ਆਇਆ ਨੀ।
ਵਰ੍ਹਿਆ ਨਾਲ ਉਮਰ ਦਾ ਪਾਸਾ,
ਖੇਡਦਿਆਂ ਮੇਰੀ ਦੇਹੀ ਨੇ,
ਹੋਰ ਸਮੇਂ ਹੱਥ ਸਾਹਵਾਂ ਦਾ,
ਇਕ ਸੰਦਲੀ ਨਰਦ ਹਰਾਇਆ ਨੀ।

birhan jind meri ni sayio,
koh ik hor mukaeya ni
pakka meel maut da nazari,
ajje v na par ayia ni.,
varrian naal umar da passa,
khed dian meri dehi ne
hor samme hath sahava da,
ik sandli narad haraiya ni.

Birha da Sultan: An ode to Shiv Kumar Batalvi

On the 39th death anniversary of Shiv Kumar Batalvi, am sharing an earlier post.

It was Amrita Pritam who coined that particular epithet for Shiv Kumar Batalvi. Birha is a Punjabi word that connotes the grief of separation from a beloved, and it was Baba Farid who declared birha a crowning emotion with his verse, birha, birha aakhiye, birha toon sultan.

Batalvi, widely regarded as a peerless modern Punjabi poet, trawled through the landscape of romance and its adscititious angst, his lyrical verse exploring unrequited love, premonitions of death, and the inviolable bond between an artist and his creativity. Such is his oeuvre that growing up in Punjab, it is common to confuse his verses with folk songs – such is their popularity with the masses. Thus along with lathe di chaadar, and jugni, and Heer, I heard maye ni maye and got introduced to Batalvi, subliminally, which is the gift of culture. It was only in my teens that I became aware that there were actual poets, with specific names and bios, behind the songs that I took for granted and hummed and heard being hummed around me all the time. The de rigueur rendition of Heer at weddings was copyright a certain Waris Shah, aka the Shakespeare of Punjabi! During my teenage years, confounded by hormones and the separatist movement of Khalistan, I debated with my extended family on questions of identity and often, the discussion was rounded off with a final quip ‘Bullah ki jaana main kaun’ This Bullah, I discovered, was Baba Bullah Shah, a revered 18^th-century Sufi poet whose humanist verses are woven into the fabric of Punjabi. It was inevitable then that I would eventually discover Batalvi.

My mother, practical and no-nonsense at best of times, was dreamy-eyed when she first told me about the poet behind the familiar maye ni maye main ik shikra yaar banaya. He was the Byron of Punjab, she said, on what sounded suspiciously like a sigh, and I understood. Like a typical convent-school child I was familiar with the poetry and romance around George Gordon Lord Byron, the handsome poet with a limp and a penchant for romantic poetry, who allegedly left women swooning behind curtained windows when they glimpsed him walking down the street. Unh-hunh! a Punjabi Byron, I thought, what a poser. But I was young and had much to learn.

When I started exploring the ‘myth’ of this Punjabi Byron – for what else could it be, thought my cocky/read ignorant/ self – I came across comparisons with Keats as well. Shiv Kumar Batalvi was widely viewed through the prism of English romantic poets by people educated in English; for the semi-literate average Punjabi he was the empathetic poet who spoke to them directly with his down-to-earth metaphors, his soaring lyricism and his aching poignancy.

Batalvi was born in 1936 in West Punjab and his family moved to Indian Punjab after partition. That severing of the state into half was not the final tribulation for Punjab, which was to go through further subdivisions on the basis of language. In the fifties and sixties, the linguistic basis used for the division of India’s states was employed by the political parties in Punjab to further their respective agendas. In the ensuing imbroglio between the Akalis and Jan Sangh, Punjabi was hijacked as a language of the Sikhs, and consequently not of Punjabi Hindus who took to aligning with Hindi. In such an environment, Batalvi, a Punjabi Hindu, wrote poetry in his mother tongue Punjabi. Aided by his handsome looks, and his powerful voice, he recited his verses to packed audiences in Kavi Darbars across the states. He touched a chord with people and his popularity boomed. He gave the state back its language, free of the burden of caste or class. It was a parallel with his own life where he had been unable to marry the woman he loved because of caste and class differences. All that angst went into his poetry and no wonder the common Punjabi responded to it with a deep sense of empathy.

Batalvi himself was not very well-educated. He flitted across several educational institutions before settling down to work as a Patwari, a job that his frustrated father had arranged for him. The work of a land-record clerk had him visiting fields and farms. This kept him in close contact with the flora and fauna of Punjab and the illiterate peasantry of the countryside, and provided him with the visual imagery and earthy metaphors that propelled his haunting lyrics.

As I discovered, in the case of Shiv Kumar Batalvi, the myth was reality, phoenix-like. The man was seen as a modern-day Ranjha, the fabled lovelorn hero of Punjabi poetic legend, who sang his own compositions. He published his first collection of poetry at the age of 24, is the youngest writer to be feted with India’s highest literary award, the Sahitya Akademy, at the age of 28, became a legend in his lifetime, and was dead at the age of 35.

Personally, I re-discovered Batalvi in the mid-nineties when I was working in Mumbai. The physical distance from home, the palpable ache that came from not witnessing green fields, the bland spinach disguised as saag served in restaurants, made me yearn for home. It was then that I chanced upon Jagjit Singh’s rendition of ‘Birha the Sultan’. Hearing Batalvi transported me. I did not understand the lyrics completely but it was okay, I was in my comfort zone.

The remarkable thing about any great piece of art is that it reveals itself progressively. Which means that it is possible to discover new facets of the same composition/article/sculpture years onward. It happened with me when I started to write myself. I had never envisaged a writing career, and the thought that I would one day write a historical novel that would deal with the 20^th century history of Punjab was a definite mirage. And yet, I did. I spent hours poring over history books and fiction and listening to interviews and talking to people who had been witness to that history to write my book. Writing found me, it led me to that particular project and I followed. And it was during that phase that I connected with Batalvi again.

In his poem, Eh mera geet kise na gaana, Batalvi talks about the bond between the artiste and his art, the gift and gift’s burden, one that is forged from beyond the time of birth. And consequently, the extent to which the link is permanent and inviolable. Witness:

Eh mera geet dharat ton maila

Sooraj jed puraana,

Kot janam ton piya asaahnu

Is da bol handaahna.

This song of mine is more soiled than the earth

older than the sun,

for several births I have had to live

with the weight of its words.

The psychologist Steven Pinker in The Blank Slate, his path-breaking book that explores the nurture versus nature debate expounds that human beings are not born ‘clean’. Instead our genetic baggage is a large determinant of the lives we lead. It might be new to the world of science but intuitively ‘genetic baggage’ is something writers have tussled with as part of their trade. What a writer writes springs from who they inherently are. It’s as simple as that. Of course, how a writer then leverages that raw material is entirely determined by the individual, but the wellspring, the fountain is all within.

Over my decade-long writing career the veracity of that has come to me, often. When I completed the manuscript of my first novel (published second), The Long Walk Home, the writing of which took me seven years, the theme of the book finally became apparent to me. It is a historical novel that uses 20^th-century Punjab to tell the story of the life of one man, a layering of the epic with the intimate. The book explores how a man’s life is inextricably linked with the coordinates of his birth: place, family, religion, caste. In the prologue to the novel, which details the protagonist Harbaksh Singh Bhalla, is a passage as follows:

            He died in the same town he was born, just short of his seventy-first birthday.

One could say that Harbaksh Singh Bhalla had not travelled far in life, literally and figuratively. A lifetime in one place can imply many things: a lack of wanderlust, an inordinate attachment to one’s roots, risk-aversion. Or inferences more practical can be made: lack of opportunity, ancestral property, family matters. Then there exist tenuous notions like the air of a place and how the spirit resonates to it, the smell of the earth and its connection with something deep and primitive within us, the songs of home and their dance in our veins.

It could well be a concoction of all the above – a heady mix of conflicting elements that gives rise to an equation at once complex and elementary. But equations, however tortuous, can never sum up a person. The best way to know a man may still be the only way: to walk in his shoes and live his life.

 

Genetic baggage can, and does, trip the best-laid plans and the noblest intentions. Welcome, Mr. Pinker, to our world! And while you are at it, listen to Jagjit Singh’s soulful rendition of ‘Eh mera geet’ or Nusrat Fateh Ali Khan’s haunting ‘Maye ni maye’. You might not understand the lyrics but the poetry will seep into you.

For those of you looking for a more contemporary rendition of Batalvi check ‘Ik kudi jeeda naam mohabbat’ from Rabbi or ‘Aj din chadya tere rang warga’ from the film Love Aaj Kal.

A Rare Interview with Shiv Kumar Batalvi

Watching this interview with the Punjabi poet, the late Shiv Kumar Batalvi, I could not but reflect that poetry, and art in general, is far greater than its creator. Once the poet’s idea finds a language, the language works on its own- the shared repository of mankind’s long history and engagement with ideas and emotions, it cannot but dwarf its lonesome creator.
Batalvi’s talk is almost child like in the interview, and his answer to questions about “getting away from myself” and the death of an intellectual are as naive as they are innocent. Same for his answer to the question of the inspiration of his poetry. Batalvi was not a great Punjabi poet, at the same time, his poetry is marked by a melancholy lyricism that brought a freshness to the language. As in a previous post on Batalvi, I wonder if its melancholy has something to do with the partition and confusion of ideas and identities, rather than a purely personal sadness. Batalvi’s answer seems to confirm that it was more than something purely personal- he seems to have had a happy life as he states in the interview.
Here is the rare footage from the BBC’s television with Batalvi in 1970, when he was 32. He died three years later at the age of 35. The interview is in Hindi/Urdu.